زمینه و سبک در شبیه‌خوانی(تعزیه)

*مرحوم رجاء و ملا علی جعفری از دیگر تعزیه سرایان زمینه اصفهان هستند، از تعزیه سرایان اصفهان ملا مصیب و ملا علی علاوه بر تعزیه خوانی به موسقی ایرانی اشراف داشته اند. سید محمد رضوی خوانساری فرزند سید زین‌العابدین از علما و فضلای اصفهان و صاحب تألیفاتی در فقه، اصول، کلام و… سیصد مجلس تعزیه سروده است. از دیگر اساتید زمنیه تهران، می‌توان به میرماتم (شاعر تعزیه معروف شهادت حضرت قاسم) میرغم (شاعر تعزیه معروف وداع شهربانو وغارت خیمه‌ها) ومرحوم محمد باقر معین البکاء اشاره کرد. قبل از ورود به بحث در خصوص مختصات و نشانه‌های تک تک زمینه‌های مهم و کشوری شبیه‌خوانی(تعزیه) توجه به این نکته که بین شبیه‌خوانان به اشتیباه جا افتاده لازم مینماید، زمینه تهران با میرعزا متفاوت بوده زمینه میرعزا برای کاشان است که شرح آن در ذیل عنوان زمینه تهران خواهد آمد. به جهت اداء حق مطلب و روایت اقوال مختلف در این خصوص ذکر این مورد لازم مینماید که برخی از پژوهندگان نسخ و تعزیه نامه‌ها این چهار زمینه را اینگونه دسته بندی مینمایند کهدر ضمن بحث به دلایل چنین دسته بندی و اختلاف نظر در مورد این چهار زمینه پرداخته خواهد شد:

1- مرحوم میرزامحمدروحانی ملقب‌به میرانجم اهل‌شهرستان شازنداستان مرکزی(زمینه‌اراک)

2-مرحوم ملا شریف قزوینی ملقب به مداح اهل شهرستان قزوین (زمینه قزوین)

3- مرحوم رجاء و ملا مصیب هر دو اهل شهرستان اصفهان (زمینه اصفهان)

4- مرحوم سید مصطفی کاشانی ملقب به میرعزا اهل کاشان (زمینه تهران - جدید)

بزرگ فلسفه قتل شاه دین این است که مرگ سرخ به از زندگی ننگین است

حسین مظهر آزادگی و آزادی است خوشا کسی که چنینش مرام و آیین است

نگاهی به تاریخ شبیه سرای(تعزیه نویسی)

تعزیه‌نویسان تنها به نوشتن اشعار تعزیه‌ها و سروده‌هایی که باید هر نفر بخواند اکتفا کرده‌اند و توضیحی در خصوص فعالیت‌های جنبی نقش‌ها نداده‌اند و نوبت هرکس را در همان موقع اجرا برای استفاده تعزیه‌خوانان روی ورقه‌ای یادداشت کرده‌اند، بر این اساس نام مؤلفین و پدیدآورندگان آن‌ها بر ما مجهول مانده است. عموماً سرایندگان تعزیه‌نامه‌ها گمنام‌اند و دسترسی به نام، زندگی و محیطشان، اگر محال نباشد چندان کار آسانی نیست. به‌ویژه آن‌که اغلب آنان نظر به اجر اخروی و پاداش سرای جاوید داشته و نمی‌خواسته‌اند این ثواب مخدوش به شهرت‌های دنیایی شود و از این رو نیازی به معرفی خود نمی‌دیده‌اند. همچنین چون فقیهان و علمای دینی روی خوشی نسبت به تعزیه‌پردازان نشان نمی‌دادند و عملشان را مکروه و گاهی مردود می‌دانستند و در مواقعی تعزیه سرایان در مظان نحوه‌ای از تکفیر بودند، ترجیح می‌دادند نامشان فاش نشود و نیز باید افزود که خیلی از اشعار تعزیه حاصل بدیهه‌گویی است که ضبط و ثبت گویندگان آن‌ها با دشواری توأم بوده است؛ یعنی: «تعزیه ثمره قریحه جمعی است، تنظیم کننده، پردازنده و اجراکننده‌اش چندین نفرند».با این حال می‌توان بر اثر کاوش در نسخه‌ها و برخی کتب تذکره ردپایی از سرایندگان تعزیه به دست آورد. به‌عنوان نمونه میرزا لطفعلی محرّم‌خوری که تا سال ۱۲۰۰ه.ق حیات داشته و بیشتر عمرش را در دوره زندیه سپری کرده چند مجلس تعزیه سروده و مجلس حضرت عباس(ع) و برخی از اشعار تعزیه حضرت علی‌اکبر(ع) اثر اوست. با این وجود نمی‌توان از زحمات بی‌دریغ و توأم با اخلاص برخی تعزیه‌نویسان سخن نگفت. آنان که با پرهیز از هرگونه شهرت‌طلبی و به خاطر کسب ثواب به این عمل دست‌زده‌اند و کارنامه درخشانی را برای خود ترسیم کرده و بر غنای فرهنگ ملی ـ مذهبی ما افزوده و ادبیات نمایشی را با نوعی قداست توأم کرده‌اند. پس از بررسی و جمع بندی نظرات شبیه پژوهان شبیه شناسان در خصوص پیدایش، افول و رونق شبیه‌خوانی(تعزیه) چنین می‌توان استنباط کرد که تعزیه ساختار امروزی خود را در اواخر دوره زندیه کسب کرده است، اما عهد قاجار دوران شکوفایی، گسترش و رشد زائدالوصف تعزیه است و به دلیل حمایت سلاطین این دوره از تعزیه، این نمایش رونق دیگری یافت و بر نسخه‌های تعزیه افزوده شد و در برخی مجالس آن اصلاحات اساسی پدید آمد که البته این تحولات برحسب مذاق اشراف و خوانین و حکام صورت گرفت و برای جلب توجه پادشاهان مجالس تعزیه‌ای که حالت کمدی داشت، سروده شد و در جریان تکامل تعزیه، از شبیه‌خوانی محض به نمایش مفصل و پیچیده پیرایه‌های قابل ملاحظه‌ای به خود گرفت. مرحوم آقای محیط طباطبائی درباره نسخ تعزیه و قدیمی‌ترین آن‌ها می‌نویسد: «در تذکره فلک المریخ که به روزگار فتحعلی شاه تدوین‌شده در ذیل نام یکی از شاعران مازندران او را تعزیه‌گو می‌خواند و می‌گوید: این قدیم‌ترین جایی است که ذکری از این کار دیده‌ام». وی می‌افزاید:در کتابخانه یکی از دوستان در تهران مجموعه کهنه‌ای از تعزیه‌ها وجود دارد که کاغذ آبی رنگ و شکل خط و مرکبش گواه است بر این‌که در دوره فتحعلی‌شاه نوشته شده و وضع ظاهری نسخه حکایت از این می‌کند که آن را از مازندران به تهران آورده‌اند و در پایان نسخه تعزیه مسلم بن عقیل (ع) ، امضای مشهدی کریم تهرانی دیده می‌شود که شاید کاتب قسمت‌هایی از این مجموعه باشد. این مجموعه از تعزیه حضرت مسلم آغاز و به شبیه نامه شام غریبان خاتمه می‌یابد. مرحوم سید عبدالوهاب سعیدی کازرونی (۱۲۴۶ - ۱۳۲۴ ه.ق) از تعزیه سرایان این دوره است که مجلس تعزیه وفات حضرت فاطمه صغری از اوست. مرحوم ملا محمدباقر بینوای کازرونی نیز به سرودن اشعاری از تعزیه پرداخت.میرزا محمدتقی، از رجال مذهبی عهد سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار تعزیه نامه‌های بسیاری به رشته تحریر کشید. آقای مایل بکتاش، مجلسِ مهلت خواستن جناب امام حسین (ع) را از مجموعه دست نوشته‌های وی که تاریخ ۱۲۶۱ ه.ق دارد، ملاحظه کرده و بخش‌هایی از آن را در یکی از مقالات خود آورده است. که البته وی را نباید با میرزا محمدتقی که تعزیه‌گردان معروف زمان ناصرالدین‌شاه بود، اشتباه گرفت. ملا آقا بابای کازرونی معروف به ملا بابا از تعزیه سرایان قرن سیزدهم هجری به شمار می‌رفت و مجالس تعزیه زیادی را به نظم درآورد. در تذکره مرآه الفصاحه و فرهنگ سخنوران اشاره‌ای کوتاه به وی نموده‌اند. محمدمهدی مظلوم زاده می‌گوید:چند سال پیش نسخه کاملی از یک بیاض تعزیه سروده مرحوم ملاآقا بابای سامی را در دست یکی از نوحه‌خوان‌ها دیدم که به خط خود مرحوم سامی و در تاریخ صفر ۱۲۵۹ه.ق جهت شیخ حسن نامی فرزند آقا شیخ عبدالنبی کازرونی نوشته بود که شاید از نسخه‌نویس‌ها بوده و مجلس مزبور را جهت مراجعین استنساخ می‌نموده است. این بیاض حاوی مجلس تعزیه وفات ابراهیم در ۲۸۰ بیت شعر به ابعاد (۱۸×۱۱) سانتی‌متر و در پنج برگ (ده صفحه پشت ورو) به خط نستعلیق و مرکب مشکی تحریر یافته است. بنا به اظهارات دکتر مرتضی هنری، یغمای جندقی (۱۱۹۶ـ۱۲۷۶) و فرزندانش میرزا اسماعیل هنر (۱۲۲۵ـ ۱۲۸۸ه.ق)، میرزا احمد صفایی (۱۲۳۵ـ۱۳۱۴ه.ق)، میرزا ابراهیم دستان (فوت ۱۳۱۰ق) اشعاری سروده‌اند که در تکمیل و اصلاح تعزیه‌های منطقه خور (از توابع نائین) مؤثر بوده و تعزیه‌خوانان در برخی مجالس تعزیه‌ها اشعار این شاعران را مورد استفاده قرار می‌داده‌اند.اما بنا به نوشته‌های سید علی آل داوود که مجموعه آثار یغمای جندقی را تدوین و به چاپ سپرده این شاعر و فرزندانش در رثای حضرت امام حسین (ع) و شهیدان کربلا سروده‌های زیادی دارند، ولی تعزیه‌نامه نداشته‌اند و احتمال دارد به سلیقه شبیه‌خوانان بخش‌هایی از این مرثیه‌ها به متون تعزیه‌های خور راه یافته باشد. صادق همایونی (تعزیه پژوه معاصر) نیز می‌گوید سرودن نوحه و مرثیه توسط یغما و پسرانش نمی‌تواند دلیل تدوین تعزیه‌نامه از سوی آنان باشد. اولین دستور رسمی برای اصلاح نسخ شبیه‌خوانی بعد از آن‌که بر اثر تأثیر فرهنگ شاهی و برخی عوامل دیگر پاره‌ای خرافات توسط جهّال و افراد مغرض در تعزیه‌ها راه یافت، امیرکبیر به میرزا نصرالله اصفهانی که تخلص (شهاب) را داشت سفارش نمود که دوازده مجلس تعزیه بنگارد و این نخستین اصلاحات در مورد تعزیه بود که از اواسط قرن سیزدهم صورت گرفت. میرزا طاهره دیباچه‌نگار متخلص به شعری در تذکره گنج شایگان می‌نویسد: از آنجا که در مجالس تعزیت و محافل شبیه ماتم و مصیبت حضرت خامس آل عبا… اشعاری که فی‌مابین اهل بیت اشتباه مکالمه می‌شد، غالباً سست وغیر مربوط و مهمل و مغلوط بود، میرزا تقی‌خان وی [شهاب] را مأمور داشته چنین گفت که دوازده مجلس از آن وقایع را متضمناً بالبدایع… به اسلوبی که خواص بپسندند و عوام نیز بهره‌مند شوند موزون سازد… شهاب این کار را کرد…» و این‌گونه اشعار در میان مردم با حُسن استقبال فراوان روبرو گردید؛ زیرا شهاب آن اشعار را چنان گریه‌خیز ساخت و بدان گونه غم‌انگیز پرداخت که اگر دل شنونده به ‌سختی سنگ بود نرم می‌گردید و می‌گریست. همچنین ازنظر تطبیق با منابع روایی و تاریخ و مستندات شیعه این سروده‌ها حساب‌شده، پخته و جهت‌دار بود. مجالس شناخته شده درسطح کشور که توسط اکثر شبیه خوانان موردتایید می باشد شامل: میرانجم، میرعزا، مداح، تهران قدیم بوده وزمینه‌های دیگر نظیر برخواراصفهان، شهپر، محتشم، ناط، فنایی، رشت، معین، بوشهر، شهاب، خوروجندق مربوط به مناطقی می‌باشد که توسط همان منطقه واستان خوانده می‌شود و کلی نبوده ولی درهر حال جز تعزیه سرایان می باشند. زمینه رضوان نیز در زمره این زمینه‌ها بوده است. در این نوشتار برآنیم تا در خصوص زمینه‌های مهم مجالس تعزیه که بیشتر در سطح کشور شناخته شده و از آنها استفاده می گردد بحث نمایم، چرا که این چهار زمینه مهم که در بالا اشاره شد هم به جهت داشتن اساتید برجسته در سرودن تعزیه نامه و هم خواستگاه هر کدام در شهرهای مهم مذهبی و پر جمعیت وهمچنین ظهور شبیه‌خوانان پرآوازه و بنام کشوری از این چهار شهر(تهران،اصفهان،قزوین،اراک) ومهمتر از همه پذیرش نسخه‌های مجالس این چهار زمینه در اکثر نقاط کشورو تایید وخواندن آنها توسط اکثر ذاکران کشوری، بر سایر زمینه‌ها رجحان دارند.

الف: زمینه قزوین : نسخ زمینه مداح که در بین شبیه‌خوانان به زمینه قزوین معروف می باشد توسط مرحوم ملا شریف قزوینی سروده شده که دارای تخلص شعری مداح می باشد، ملاشریف قزوینی زادگاهش درقزوین بوده واز مشاهیر بسیار بنام تعزیه خوانی در دوره خود بوده وهم دوره میرزا محمد روحانی (میرانجم) می‌باشد و در نقش موافق‌خوانی در تعزیه فعالیت داشته که به قول محاسن سفیدان به نقل از گذشتگان دارای صدایی بلند و رسا بوده است، هنر اصلی و به جا مانده از ملاشریف قزوینی در کنار تعزیه خوانی سرایش نسخ تعزیه بوده، به نوعی می توان ایشان را یکی از بنیانگذاران اولیه نسخ تعزیه قلمداد نمود. از ملاشریف قزوینی تعداد بیش از دویست مجلس تعزیه به جا مانده است که هنوز نیز دراستان قزوین و در اکثر مناطق کشور مورد استفاده قرار میگیرد.وما بقی نسخ ایشان در خصوص تعزیه‌های رضوی و دیگر بخش اعظم آن به سرایش مجالس علوی که شاهکار اصلی ملاشریف قزوینی بوده که درتمامی این مجالس به نحوی استادانه وخبره به حقانیت امیرالمومنین حضرت علی(ع) پرداخته است، همچون مجالسآدم دوسر، دکه القضا، دشت ارجن و ... تعزیه های عاشورایی ملاشریف همچون زمینه‌های میرعزا ومیر انجم سیرروایی داشته ونقل داستان یکی می باشد ودر اکثر مجالس فرد نسخه‌های موافق با مناجات شروع می گردد. وجود تقریبا دویست مجلس تعزیه با تنوع موضوع وپرداخت صحیح ایشان را از تعزیه سرایان دیگر متمایز می نماید، قدیمی ترین نسخ به جامانده تاریخ دارایشان متعلق به دویست وپنجاه وسه سال پیش(از سال 1396) که تعزیه حر می باشد بوده که اصلا با مجالس امروز زمینه مداح متفاوت می باشد واکثر اشعارآن تغییر نموده است. مختصات شناسایی نسخ ملاشریف(مداح)زمینه قزوین

1- درمجالس تعزیه ملا شریف سرردیف فرد نسخه‌ها با هم یک وزن بوده و زنجیره ای می باشند.

شمر :ای شهنشاه جهان ای خسرو دنیا ودین امام : ای سمیع وصانع وستار رب العالمین عباس : ای ولی حضرت خلاق رب العالمین

2- درشروع هر مجلس فرد نسخه‌های موافق با مناجات شروع گردیده است. امام: ای آنکه لشکر شهدا ازتوسان گرفت

3- ورود چهار پاره یا صد کلامی در نسخ ملاشریف مشهود می باشد.

ایا سردارگویا غافلی* ازچه* ازمیدان*مگرچه شده* و ...

4- مصرع های دونفره، سه نفره، وحتی چهارنفره؛ مهم ترین مصرع‌ها در تعزیه عین القضات همدانی که چهار نفره می باشد.

5- بحر طویل خوانی درنسخ تعزیه که از شاهکارهای ملاشریف بوده مراجعه به نسخ امام عاشورا سه بحر طویل دارد.

6- استفاده از صور خیال و تصورات ذهنی تعزیه سرا در مجالس غیر عاشورایی همچون زید نساج ، توبه نصوح ، اسماعیل صادق الوعد گریز به کربلا در مجالس غیر عاشورایی که در تمامی نسخ مشهود می باشد.

7- عدم پیروی در سیر روایی تعزیه از زمینه‌های دیگر هم دوره خود.

8- رعایت عناصر فرعی تعزیه در سرایش مجالس.

نکته مهم 1 : دربررسی نسخ تعزیه اصلی زمینه مداح به غیر شمر هیچ یک از فرد نسخه ها مجالس تعزیه زره پوشی ندارد مثالحر.مسلم .امام واین موارد زره پوشی بعدها وارد این زمینه گردیده است.

نکته مهم 2 : ملاشریف قزوینی بیش از دوسوم نسخ تعزیه را سروده که این مهم ما را به این نتیجه می رساند که قزوین در تعزیه ایران جز پایه گزاران تعزیه می باشد وملا شریف سهم عظیمی دراین هدف دارد.

ب : زمینه اراک : مرحوم میرزا محمد روحانی متخلص به (میر انجم) متعلق به استان مرکزی بوده و زادگاه ایشان در قدمگاه شازند بوده وهم اکنون آرامگاه ایشان در روستای قدمگاه سی کیلومتری شهرستان اراک می باشد، تعزیه حربن یزید ریاحی(ره) مجلس شهادت حر(ره) زمینه میرانجم از تمامی مجالس دیگر از نظر مقتل و رعایت امانت داری در نقل به تاریخ واقعی نزدیک تر بوده است، مجالس تعزیه که توسط ایشان با تخلص میرانجم سروده است به زمینه اراک معروف است و در اکثر نقاط کشور توسط شبیه‌خوانان مورد استفاده قرار میگیرد. همچنان که قبلا ذکر گردید مجالس سروده شده توسط مرحوم میزا محمد روحانی مانند مجالس میرعزا و مداح سیر روایی دارند.

مختصات شناسایی نسخ (میر انجم) زمینه اراک : با دقت در تمام نسخه‌های تعزیه به ویژگی‌های مشترکی میرسیم ولی برخی ویژگی‌ها کارکرد هنری میرانجم را از سایر نسخه نویسان متمایز ساخته است:

1- تحمیدیه‌ها و مناجات آغاز نسخه‌ها: شاعران و نویسندگان از دیرباز، آغاز دیوان و منظومه‌های بلند خویش را با مناجات و رازونیاز با پروردگار می‌آراسته‌اند. این مناجات‌ها و نیایش‌های سرشار از مضامین لطیف وعمیق، گواه ذوق و روح لطیف گویندگان آنهاست که با حمد الهی و توصیف عظمت او سخن خویش را آغاز می کرده‌اند و صفات جمال وجلال الهی را در قالب زیباترین واژه‌ها بر می‌شمردند. این شیوه سخن پردازی در غالب نسخه‌های میرزا محمد روحانی دیده می‌شود.

2- تضمین واقتباس: تضمین و اقتباس با ایجاد تنوع سبب لذت خواننده می شود و ایجاز در کلام را به همراه می‎آورد و از سویی نشانگر آگاهی شاعر در موضوعات مختلف است. هر قدر تضمین و اقتباس طبیعی تر باشد هنری تر است. میر انجم در مجالس تعزیه خود به گونه های مختلف از آرایه تضمین و اقتباس بهره برده است که اوج آنها را می توان اقتباس از قرآن کریم و آثار سعدی دانست:

الف) اقتباس از آیات قرآن ب) تضمین از مولوی ج) تضمین از اشعار حافظ

3- تقلید و نظیره‌گویی: تقلید از واژه‌های کلیدی در هنر است که به شکل تقلید از طبیعت و تقلید از الگوهای هنری گذشته صورت می‌گیرد. این تقلید و نظیره‌گویی و الگوبرداری از نمونه‌های گذشته، بخشی از لوازم خلاقیت را شکل می‌دهد. میر انجم در مجالس تعزیه خود گاه از الگوهای والا و نمونه‌های برجسته گذشته به خصوص در محتوا و ساختار و در جهت عمق بخشیدن به آثار خود بهره می‌گیرد. بی‌گمان فردوسی و شاعرانی برجسته چون مولوی، سعدی، حافظ و محتشم کاشانی از جمله کسانی هستند که در برابر دیدگان میر انجم بیشترین حضور را داشته‌اند. نمونه‌هایی از این تقلید و نظیره‌گویی در ذیل می آید:

ز گرد سم اسب زرین رکاب کنم تیره رخشان رخ آفتاب

اگر در رکابم رسد اشکبوس شود چهره اش زرد چون سندورس

منم آن که از گرز البرز سان نگون آورم بر زمین آسمان

ز رستم ز هر باب من برترم چو سهراب می لرزد از خنجرم

منم حر نام آور ای شهریار به فوج پیاده چو سام سوار

ابیات بالا از زبان «حر» در تعزیه شهادت حر بر وزن شاهنامه فردوسی و به شیوه رجزخوانی های پهلوانان در شاهنامه بیان شده است. اشعار بحر متقارب نمونه‌های فوق و نظایر آن در تعزیه بیشتر برای حماسه خوانی اولیاخوانان ساخته می شدند. نمونه ای دیگر را که به تقلید از ترکیب بند معروف محتشم کاشانی با مطلع «باز این چه شورش است که در خلق عالم است» در آغاز تعزیه حجه الوداع (هجرت مدینه) از زبان امام حسین (ع) میبینیم.

4- برائت استهلال: در اصطلاح علم بدیع معنوی براعت استهلال این است که گوینده مقدمه سخن خود را به گونه‎ای بیاورد که خواننده بعد از مطالعه این مقدمه به محتوای سخن و تفصیل پیام گوینده پی ببرد و در حقیقت نوعی حسن مطلع به حساب می آید. این شیوه سخن پردازی در اکثر نسخه های تعزیه میر انجم دیده می شود.

5- توجه به محور عمودی در نسخه‌ها: در کنار محور افقی در ابیات و تک مصراع‌های هر نسخه یک محور عمودی نیز بر تمام آن نسخه حاکم است. بدین صورت که میرانجم کوشیده است علاوه بر تنوع شخصیت یک ماجرا، محتوای آن داستان را از آغاز تا پایان با تمام فراز و فرودها با یک طرح مشخص روایت کند. مثلاً طرح مجلس تعزیه شهادت حضرت مسلم(ع) این گونه است که کوفیان برای امام حسین(ع) نامه‌های بسیاری نوشتند واز امام خواستند تا به کوفه مشرف شوند و خلق کوفه را امامت کنند. امام حسین(ع) که با علم خود از نیت و بی وفایی آن مردم با خبر است، برای اثبات این حقیقت پسر عموی خود حضرت مسلم(ع) را به عنوان سفیر خویش به آنجا می فرستد. در ابتدا با استقبال بی سابقه کوفیان روبرو می شوند ولی ابن زیاد خیانت می‌کند و با فریب مردم کوفه و تنها گذاشتن حضرت مسلم، موجبات شهادت سفیر امام(ع) را فراهم می‌آورد. حضرت مسلم(ع) غریبانه و مظلومانه در شهر کوفه به شهادت می رسد.

6- مستند بودن متن نسخه‌های میرانجم: زبان گفتاری در تعزیه به دو شکل زبان «قال» و زبان «حال» است. بی‌شک آنجا که میرانجم از زبان «قال» بهره می‌گیرد، عمده تلاش وی در تعزیه‌های عاشورایی مصروف این نکته شده است که حقیقت دین و به خصوص وقایع قبل و بعد از ماجرای کربلا را به تصویر بکشد. اگر تمام مضامین متون نسخه‌های موجود را که با خط خود مرحوم میرانجم کتابت شده با تاریخ مطابقت دهیم، به این حقیقت پی خواهیم برد که در تمام درون مایه‌های نسخ کمترین انحرافی با واقعیت دیده نمی شود. برای همین است که در کنار شاهکار ادبی این آثار می‎توان از بعد تاریخی نیز به این هنر خلاقه میرانجم استناد کرد اما آنجا که به زبان حال متوسل می‌شود، گاه عاطفه و احساس بر مستندات تاریخی غلبه دارد.

7- ساخت ترکیبات و اصطلاحات زیبا: هر چند اشعار میر انجم خود سندی است که بر وسعت دایره واژگان او در محدوده زبان فارسی، عربی و اصطلاحات علمی و حتی گویش های محلی گواهی می‌دهد اما خود او نیز گاه و بی گاه به دنبال این است که با قدرت تخیل و اندیشه خویش واژگان و ترکیبات جدیدی را به کار برد. در ذیل نمونه‌هایی از این گونه واژه ها و ترکیبات می آید.

8- تخلص: میرانجم در اکثر قریب به اتفاق نسخ تعزیه خود با به کار بردن واژه «انجم» به شیوه‌ای ماهرانه شعر خود را امضاء می‌کند. گاه در برخی نسخه‌ها بیش از یک بار از اسم شعری «انجم» بهره می‌گیرد؛ مثلا در هر یک از تعزیه‌های حر و علی اکبر (ع) پنج بار استفاده کرده است.

9- همخوانی وزن و قافیه اشعار در فرد نسخه‌ها به صورت زنجیره‌ای: در غالب فرد نسخه‌های مجالس تعزیه میرانجم، مکالمات آغازین مجلس تعزیه که میان شبیه‌خوانان مطرح می‌شود، هم وزن و هم قافیه اند. یکی از روش‌های استناد به نسخ مجالس تعزیه میرانجم در شناسایی از دیگر زمینه‌های موجود در ایران پایبندی به این شیوه سخن پردازی است.

10- فهرست وار بودن مجالس تعزیه میرانجم: ظرافتی که در مجالس میرانجم به کار برده شده است این است که گاه در پایان هر فرد نسخه شروع فرد نسخه بعد مشخص می‌شود. این، کار معین البکاء را آسان می‌سازد. در قسمتی از مکالمات تعزیه شهادت امام حسین(ع) آمده است.

11- استفاده از بحر طویل عامیانه(صد کلامی)«بحر طویل‌ها که بنا به خاصیتشان اغلب روایی هستند و به تبیین واقعه می‌پردازند و از زبان یکی از شخصیت‌ها بیان می‌شوند، لحنی تپنده و حالتی رجزگونه دارند. تصویرهای ارائه شده در آنها که پی درپی نو می‌شوند، مخاطب را غافلگیر و او را مجذوب می‌کند. طنطنه کلام در بحرطویل‌ها، به همراه موسیقی قافیه که در آنها اتفاقی اما حتمی است، حادثه را شکوهمند جلوه می‌دهد» (کافی، 1388: 377). بیشترین استفاده از بحرطویل های به دست آمده در فرد نسخه‌های موجود میرانجم در مجالس تعزیه‌های رزمی است.

نمونه‌هایی از بحر طویل عامیانه: ای خور چرخ فتوت، در دریای مروت، گل گلزار کرامت، ثمر نخل جلالت، گهر بحر سخاوت، اسد بیشه صولت، مدد بازوی شوکت، پسر شاه ولایت، بگشا چشم و نشان خشم و نشین بر سر اورنگ جلالت (شمر در تعزیه شهادت حضرت عباس (ع))

ای خطا زاده مردود دغا زاده ذی الجوشن مردود ستمگر، به حق خالق اکبر، به حق قبر پیمبر، به حق ساقی کوثر، به حق پهلوی بشکسته زهرای مطهر، به حسن ماه منور، به حسین شافع محشر، گر تو را آمده لشکر، ز ختا و ختن ومکه و ... عباس (ع)مجلس شهادت حضرت عباس (ع))

ج : زمینه اصفهان : آسید مصطفی کاشانی ملقب به (میرعزا) وملا مصیب متخلص به (افوسی) دو تن از برجسته ترین تعزیه نویسان اصفهان هستند، همچنان که در بالا اشاره گردید در استان اصفهان تعزیه نویسان بسیاری ظهور کردند اما این دو تن از نظر قوت و صحت و رسایی و سیرروایی تعزیه‌نامه‌ها از بقیه سرآمد هستند و مجالس سروده این بزرگان خصوصا میرعزا شهرت کشوری دارند، آسید مصطفی کاشی زادگاهش کاشان است این شاعر بزرگ روانترین و رساترین اشعار و بهترین نسخه‌های مجالس تعزیه را در زمینه اصفهان سروده و با ملا شریف قزوینی(مداح) هم عصر بوده است.

آوازه شهرت میرعزا در هنر تعزیه به دارالخلافه‌ی ناصری رسید و به دعوت ناصرالدین شاه به تهران آمد و مدتی در تکیه معروف دولت با شبیه‌خوانان تهران به‌سر برد و محبوبیت بسیار یافت، اما سرودن و اجرای مجلس ترکمن زوار امام رضا(ع) باعث عزل میرعزا گردید، از میرعزا حدود سیصدوشصت وپنج مجلس نسخه بجا مانده که توسط استاد هاشم فیاض پیشکسوت معروف معاصر در مدت پنجاه سال گردآوری شده و کلیه این مجالس توسط میرغم نوه مرحوم میرعزا در اختیار استاد هاشم فیاض قرار گرفته است. بعد از آسید مصطفی کاشانی که تعزیه سرای طراز اول اصفهان است، نباید حضور چندین شاعر و تعزیه نویس مهم دیگر را نادیده گرفت از جمله: 1- مرحوم محمدعلی رجاء زفره‌ای (۱۲۸۱ ـ ۱۳۹۱ ه.ق) فرزند حسن در کسب علوم و فضایل رنج‌ها برد و در فنون ادب از عروض و قافیه و بدیع تا صرف و نحو صاحب‌نظر گشت و مصنفات چندی در ادبیات و علوم اسلامی تدوین نمود؛ اما کار مهم وی که مورد نظر این نوشتار است تکمیل، تصحیح و تدوین پنجاه مجلس شبیه‌خوانی است. 2- میرزا شهاب (نصرالله لاوی سمیرمی متوفی در سال ۱۲۹۱ ه.ق) که شرح حالش در غالب تذکره‌ها دیده می‌شود، دیوان اشعاری دارد که به سال ۱۳۱۹ ه.ق به اهتمام فرزندش میرزا اسماعیل ثابت انتشار یافت. در مجالس تعزیه‌ای که از سوی وی سروده شده گفتگوها نسبتاً طولانی است ومعمولاً نوبت هریک از تعزیه خوانان بین ۷ تا 10 بیت است و گفتگو با ابیات کم از نوادر است. هریک از تعزیه‌هایی را که وی سروده حدود ۶۰۰ بیت دارد. 3- سید محمد رضوی خوانساری فرزند سید زین‌العابدین از علما و فضلای اصفهان و صاحب تألیفاتی در فقه، اصول، کلام و… سیصد مجلس تعزیه سروده است. 4- میرزا لطفعلی محرّم‌ خوری که تا سال ۱۲۰۰ه.ق حیات داشته و بیشتر عمرش را در دوره زندیه سپری کرده چند مجلس تعزیه سروده و مجلس حضرت عباس(ع) و برخی از اشعار تعزیه حضرت علی‌اکبر (ع) اثر اوست.کمال نامی از اهالی فارس نیز از نخستین کسانی است که تعزیه (قربانی کردن اسماعیل) را سروده است. و چندین تعزیه نویس دیگر ...

مختصات شناسایی نسخ (میرعزا) زمینه اصفهان

میرعزا گشته نوحه‌خوان شه دین جز شه دین یاورو پناه ندارد

مهمترین امتیاز اشعار میرعزا عنایت حضرت صدیقه طاهره(س) به ایشان در عالم خواب و خوردن خوشه انگور از دست کنیزان آن حضرت و سفارش به سرودن شعر در رثای خامس آل عبا(ع) است.

1- مستند و معتبر بودن نسخ میرعزا بر اساس روایات صحیح شیعه.

2- ذوق سرشار و قریحه فوق العاده او برای بخدمت گرفتن درستترین کلمات و واژه‌ها در سرودن مجالس.

3- برجسته بودن اشعار در مقایسه با سایر تعزیه سرایان اصفهان از نظر فصاحت و بلاغت کلامی و اصول عروض و قافیه که باعث شهرت یافتن کشوری نسخ میرعزا گردیده است.

4- عدم استفاده از کلام رکیک و زننده خصوصا در فرد نسخه‌های اولیا خوانها.

5- نسخه میرعزایکی از معروفترین، رایج ترین و روان ترین نسخ در عرصه شبیه خوانی می باشد.

6- درمجالس تعزیه میرعزا سرردیف فرد نسخه‌ها با هم یک وزن بوده و زنجیره ای می باشند.

7- درشروع هر مجلس فرد نسخه‌های موافق با مناجات شروع گردیده است.

8- نسخ زمینه اصفهان نسبت به نسخ میرانجم و مداح کوتاهترند.

د : زمینه تهران : در خصوص نسخ زمینه تهران و سرایندگان تعزیه نامه های این زمینه با توجه به اشارتی که در بالا رفت، ذکر این نکته لازم است که نسخ زمینه تهران از نظر زمان و شاعر به دو زمینه: 1) تهران قدیم و 2) زمینه تهران، قابل تفکیک است، بدین صورت که خود زمینه تهران که سرایندگان آن اهل تهران و توابع آن بوده‌اند که از یک سبک خاص در سرودن نسخ پیروی میکرده‌اند، بنیانگذار نسخ زمینه تهران قدیم مرحوم میرزا طلب تهرانی، و سپس پیروان سبک او مرحوم محمدباقر معین البکاء و همچنین میرماتم (شاعر تعزیه معروف شهادت حضرت قاسم(ع)) میرغم (شاعر تعزیه معروف وداع شهربانو و غارت خیمه‌ها)و ... بوده‌اند. از نظر دور نماند که میرغم و میرماتم فرزند و نوه‌ی شاعر بلند آوازه آسید مصطفی کاشانی معروف به میرعزا هستند که در سرودن مجالس علاوه بر سبک شاعران تهران، به نوعی از ایشان نیز تاثیر گرفته‌اند. زمینه دوم تهران که به روایت دکتر مهدی دریایی به اشتباه بین شبیه‌خوانان معروف گردیده زمینه میرعزا است، چرا که ایشان مدتی را در تهران به دعوت ناصرالدین شاه در تکیه دولت تعزیه‌گردانی میکرده است و از طرفی تهران مرکز و پایتخت کشور در دوره قاجار و پهلوی بوده و جمعیت زیادی داشته و شبیه‌خوانان این شهر که به نقاط دیگر کشور برای اجرای تعزیه میرفته اند و اشعار و نسخ میرعزا را به اعتبار مجالس تکیه دولت و نیز اعتبار خود آسیدمصطفی کاشانی سراینده آن مجالس، اجرا میکرده‌اند (میخواندند) لذا نسخ میرعزا نیز به عنوان زمینه تهران در میان شبیه‌خوانها و مردم تعزیه دوست جا افتاده که در اصل زمینه میرعزا به کاشان و استان اصفهان تعلق دارد.

مختصات شناسایی نسخ زمینه تهران

1- کوتاه بودن مجالس تهران از آن جهت که فقط به اصل ماجرا پرداخته‌اند و از بیان مطالب حاشیه‌ای پرهیز کرده‌اند.

2- در نسخ تهران خصوصا قدیم کمتر به ذکر گفتگوها در قالب بحر طویل پرداخته شده است.

3- این مبحث اصلاحات و ادامه دارد ... ان شاء الله